یادنامه آیت الله علامه حسن زاده آملی

والجبال أوتادا
«در این عصر محمدی می­بینید که تک تک مردانی پیدا می­شوند که اوتاد زمینند. والجبال أوتادا (نبا /۷)» (قاب قوسین تفسیرانفسی علامه حسن زاده)

جهان تشیع در مهرماه 1400 یکی از علمای ذوفنون و عرفای صاحب نام خود را از دست داد. علامه حسن حسن‌زاده آملی (1307-1400) وجوه کم‌نظیر و گاه منحصربه ­فردی داشتند؛ که هرچند مرور سیر و حوادث زندگی ایشان برای علاقمندان جالب و مفید است اما به فراخور در مجموعه «سالک توحیدی: یادنامه آیت­الله علامه حسن­زاده آملی»، ما صرفاً به بیان نکاتی برجسته در حیات پربار این عالم گرانقدر در این مقدمه کوتاه بسنده می‌کنیم.

قبل از هرچیز، جامعیت ایشان در علوم متعارف زمان، از خصوصیات کم‌ نظیر ایشان (شاید منحصر به­ فرد در زمان حاضر) بود. این در حالی است که در دهه­ های اخیر چالش­ های زیادی به علت تشعب و شاخه شاخه شدن علوم ایجاد شده­ اند؛ به نحوی که اندیشمندان حوزه‌ های مختلف به نوعی تلاش دارند که با همگرایی و همفکری، تا حدی این امر مهم مدیریت شود. علامه حسن زاده (ره) در زمینه ­های مختلف، دانش وافر و تبحر جدی داشتند که تالیفاتی را هم در زمینه‌ های مختلف؛ اعم از فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، حدیث و رجال، تفسیر قرآن، ریاضیات و نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی، به انجام رسانیده‌اند. ایشان در مورد برخی از کتب معتبر شیعه و نیز دروس متعارف حوزه‌های علمیه، تصحیح، تعلیق و شرح مناسب جهت وضوح مطالب علمی مورد بحث نوشته اند.

خصوصیت بارز دیگر این عالم جلیل القدر، تلاش وسیع و بی‌وفقه علمی و عملی طی سالیان طولانی، اشتیاق فراوان به  فراگیری علوم در عین خودسازی جدی و دریافت های اشراقی فراوان بوده است. به عنوان مثال، چنانچه خود ایشان می­فرمودند: «برای فهم بحث اتحاد عاقل به معقول اربعین ­ها گرفتم تا این موضوع در جانم نشست». این تلاش‌ ها بعد ها به صورت کتاب «اتحاد عاقل به معقول» به چاپ رسید که موضوع آن در حقیقت، یکی از مسائل مهم حکمی است که فهم بسیاری از معارف قرآنی، و درک اسرار احادیث و روایات معصومین علیه‌ السّلام، متکی بر آن است.

هدف مداری در تحصیل علم و تدریس و حتی برنامه­ ریزی­ سایر امور، خصوصیت بارز دیگر ایشان بوده است. ایشان در تعلیم و تعلم کاملاً با هدف تلاش می­کردند؛ به­ طوری که می­فرمودند: «زمانی که از تهران به قم آمدم، دروس فراوان فقه و اصول جاری بود؛ اما برخی دروس مانند عرفان و فلسفه بسیار محدود تدریس می­شد؛ لذا فکر کردم وظیفه من پرداختن به این مقوله است». این در حالی است که ایشان در آن زمینه­ فقه و اصول هم تلاش ­های فراوانی داشته ­اند.

از سوی دیگر، این عارف برجسته، در عین داشتن نگاه تخصصی به مباحث علمی هر رشته و اعتقاد به آن (چنانچه می­فرمودند: «زبان هر علم و مفاهیم آن باید درست مورد توجه قرار گیرد»)، و داشتن کتب فراوان برای مخاطبان به صورت تخصصی، در نگاه به جلو، توجه ویژه‌ ای به عالمان رشته­ های دیگر و عموم مردم جهت ارتقاء انسانی داشتند. لذا طرح مباحث مورد نیاز برای دینداری عالمانه و سلوک الی­الله در مراتب مختلف، از مواردی است که شاید بتوان گفت در دوران اخیر کم­تر کسی مانند ایشان بدان پرداخته است. مباحث شناخت نفس و معرفت نفس و ارتقاء انسان و درجات او به­ صورت خاص در دهه‌ های اخیر توسط ایشان طرح شده­اند. طرح مباحث عرفانی بلند به زبان ساده، هنر ایشان بود و به این مورد به طور خاص توجه داشتند؛ چنانچه می­ فرمودند: «باید انسان­ ها حرف بشنوند و در این مسیر گام بردارند». در حقیقت، تدریس و تدوین کتاب معرفت نفس ایشان برای مخاطبین عام با این هدف بوده است.

اهتمام ایشان به تعلیم عملی مشتاقان ارتقاء نفسانی، مثال زدنی بود. ایشان در این امر سعی وافری از دورانی از حیات مبارکشان به بعد داشتند؛ همانگونه که یک پزشک، درمان متناسب با شرایط بیمار را به صورت مشخصی می­ باید به کار ببرد. ایشان در تداوی روحی و بیماری ­های روح انسان و تاریکی­ های نفس انسانی، به­ طور متفاوت و متناسب با شرایط فرد درخواست کننده، اهتمام تام داشتند. حتی آن چنان با روح­ های آنان مرتبط می­ شدند که گاه بدون بیان زبانی، به آن­ها القائات خویش را در حیات و ممات می ­فرمودند. در پذیرش نفوس مستعده، به نشان­ های روحی آنان توجه می­ نمود و همین تسلط ایشان باعث می­شد آن چنان افراد پله پله اوج می‌گرفتند که بعضاً خویش را فراموش می­ کردند؛ هرچند با رعایت ادب از اظهار نظر و گفتن دستورات به مشتاقین در زمان حیات علامه (ره) پرهیز می­کردند. تسلط ایشان بر یکی از شاگردان ایشان را سراغ داریم؛ که دریافت­ های عرفانی آنان را مانند استادی متبحر هدایت می­کرد.

به­ عنوان یک صفت بارز، ایشان در عین تلاش فراوان علمی (که می­گفتند: «بسیار می­شد با وضوی نماز مغرب و عشاء، نماز صبح می ­خواندم و همیشه مشغول خواندن و نوشتن بودم»)، توجه به اشراقات الهی از ایشان معجون خاصی ساخته بود. کتاب «انسان در عرف عرفان» نشانی از این روش ایشان است؛ که به زبانی قابل فهم برای همگان، تعریف انسان، مراد از عرفان، و القائات سبوحی را بیان فرموده‌اند. به علت داشتن مبانی عرفان نظری و دیدگاه فلسفی قوی، یافته ­های اشراقی ایشان در مسیر و معیار درست تفسیر می ­یافتند و به مدد سیر علمی ایشان می ­آمد؛ به بیان دیگر، داشتن برنامه جدی برای خود سازی و ارتقاء نفسانی و داشتن نگاه الهی به همه امور عالم و حرکت­ های مختلف در زندگی، از جوانب مهم زندگی ایشان بودند. این برنامه کار امروز و دیروز ایشان نبود؛ گویا از ابتدای شروع این راه با خود و خدای خود عهد بسته بودند که مسیر سلوک الهی را با هر زحمتی که هست ارائه دهند. اربعین ­های پی ­در پی، بیداری اسحار، توجه به حضور قلب در عین مشغول بودن به تدریس و تعلیم، از نشانه ­های آن بود. البته یافته ­های الهی، پاکی روح و نگاه الهی به همه امور به مدد این سیر ایشان می ­آمدند.

نگاه نوآورانه به علوم، خصوصیت مهم دیگر این دانشمند بزرگ بود. ایشان به دلیل توانایی­ و احاطه علمی در زمینه­ های مختلف، گاهی نظریه ­هایی را طرح می­فرمودند؛ که نشانگر عمق درک ایشان از نحله های مختلف علمی بود. به­ عنوان نمونه، طرح موضوع «عدم جدایی قرآن و عرفان و برهان» (در کتابی با عنوان«  قرآن و عرفان و برهان از هم جدائي ندارند»)، گر چه رگه ­هایی در اندیشه ­های قدما و متأخرین داشته و دارد؛ ولی تاکید و تعمیق آن، بسیار رهگشا بوده است. نظریه ­های نوآورانه ایشان در رتق و فتق عالم، تجسم اعمال، فهم­ القدر، فص فاطمی درعظمت حضرت زهرا(س)، تعریف حق در کتاب انه الحق و ده­ها مورد دیگر نیز بسیار تاثیرگذار بوده ­اند.

برنامه ­محوری و نظم، خصوصیت چشمگیر دیگر ایشان بود. این خصوصیت حتی در امور زندگی، تغذیه، ورزش، بیداری و خواب وجود داشت؛ که این مطلب در مقاله الگوی سلامت معنوی مورد بحث قرار گرفته است. این رفتار فردی ایشان باعث تأثیرگذاری ایشان در محیط اطرافشان از لحاظ نظم و روش کار شده بود. این نکته جالب توجه بود که در عین توجه به مردم و مشکلات آن­ها؛ که بعضاً عمیقاً درگیر آن می­شدند، مثلاً برای حل مشکل مسکن فرد، یا حل دعوای مردم که مورد حکمیت قرار می­گرفتند، و یا تذکر به افراد برای اصلاح روش کارشان و حتی رفتار خانوادگی­شان، نظم کاری خودشان را از دست نمی ­دادند.

این مطالب گوش ه­ای محدود از شخصیت بی ­مثال مرحوم علامه حسن­ زاده­ آملی است؛ که البته می­ بایست ابعاد این شخصیت توسط عالمان بزرگ و شاگردان ایشان شرح داده شوند. در حقیقت، هدف از این یاد نامه ذکر برخی از این مطالب است. با نگاه­ های متفاوت دانشمندان، اساتید و شاگردان آن عالم بزرگ، مطالبی مرتبط با ایشان و یا زمینه ­های فکری آن فقید از زوایای مختلف بیان می­شوند. منظور از گردآوری و تدوین این مجموعه، که به دو شکل کتاب الکترونیکی چند رسانه‌ای (مختصرتر) و یاد نامه­ ای در قالب مجازی (مفصل ­تر) آماده شده­ اند، آن بود که برای استفاده بهینه علاقمندان، برخی مطالب مرتبط با شخصیت ایشان که قبلاً به صور مختلف گفته شده، و نوشتارهایی که به این هدف آماده شده و یا در گذشته دوستان دیگر با تلاش فراوان آماده کرده ­اند و می­تواند نیک واقع شود، در یک مجموعه جمع ­آوری شوند. البته در موارد لازم از ناشران محترم و بعضاً از نویسندگان عزیز کسب اجازه شده است. از برخی از عکس­ها که بعضاً برای اولین بار به چاپ رسیده­ اند و یا توسط پایگاه های اینترنتی ارائه شده بودند، و فایل های صوتی یا تصویری که از ایشان به یادگار مانده ­اند، نیز مدد گرفته شده است.